NEOLIT

Mada postoje indicije da je grožđe bilo poznato narodima koji su naseljavali prostore današnje Srbije još u neolitu, fosilni nalazi iz tog perioda na lokalitetu Vinča, u blizini Beograda, najverovatnije predstavljaju divlje grožđe koje je po svoj prilici korišćeno samo u ishrani. Nažalost, nauka još ne može sa sigurnošću da nam odgovori da li su u amforama koje su pronađene u Vinči čuvani i vino i piće nalik današnjem pivu koje se pravilo od fermentisane pšenice. Uzimajući u obzir da se kultura neolita razvijala sa istoka odnosno iz turske visoravni Anatolije preko Balkana ka centralnoj Evropi, sasvim je moguće da su i neolitski narodi Vinče imali priliku da probaju vino koje je stizalo sa trgovačkim karavanima sa istoka.

 

RIMSKO CARSTVO

Osnivanje i jačanje vinikulture u  Evropi, a samim tim i u Srbiji, bilo je pod uticajem starih Rimljana, koji su  najviše doprineli klasifikaciji vrsta grožđa, posmatranju i beleženju njegovih najboljih karakteristika, identifikovanju oboljenja i prepoznavanju karakteristika određenih zemljišta. Veliki broj pisanih podataka koje su Rimljani ostavili govori o njima kao dobrim vinogradarima i vinarima.Stoga se smatra da je i na našim prostorima vinogradarstvo procvetalo u vreme Rimskog carstva. Još 92. godine, car Domicijan je uveo zabranu proizvodnje vina u rimskim provincijama izvan Apeninskog poluostrva jer se Rimsko carstvo suočavalo sa znatnim viškovima vina na tržištu. Stoga su rimski vladajući slojevi i viša klasa u Sirmijumu uglavnom pili vino uvezeno iz Italije.

Sirmijum (današnja Sremska Mitrovica) je 294.godine proglašen za jedan od četiri glavna grada Rimskog carstva u periodu Tetrarhije. Car Marko Aurelije Prob (276-282) je često u pauzama između ratova koristio svoje vojnike za obavljanje radova koji su bili od koristi lokalnom stanovništvu: isušivanje močvara, kopanje kanala, gradnja mostova i puteva, podizanje vinograda. Istoričari su zabeležili da je Prob podigao zasade vinove loze u rimskim provincijama Panonija, Galija i Mezija oko 280. godine nove ere. To je bilo u skladu sa odlukom cara Proba da stavi van snage Domicijanovu zabranu gajenja vinove loze van Apeninskog poluostrva.

Iako smo mi danas zahvalni Probu što je širio na našim prostorima ljubav prema lozi i vinu, ipak se to ne može reći i za njegove vojnike koji su po povratku iz ratnih pohoda morali da zasuku rukave i rade na osunčanim padinama Fruške Gore. Istorija beleži da su cara Proba ubili njegovi vojnici.

 

SREDNJOVEKOVNA SRBIJA

Dolaskom na Balkan u VII veku, Sloveni su se upoznali sa gajenjem vinove loze. Razvoj srpske države u srednjem veku za vreme srpske dinastije Nemanjića (od XI do XIV veka) je istovremeno značio poklanjanje sve veće pažnje vinogradarstvu. Tome je doprinela i činjenica da su paganska slovenska plemena prihvatila hrišćanstvo, u kom vino ima značajnu ulogu kao simbol Hristove krvi. Razvoj vinogradarstva u ovom periodu se vezuje za manastirska imanja i posede srpskog plemstva. Manastiri su podizali svoje vinograde na “metosima”-manastirskim imanjima. Metoh manastira Visoki Dečani i Devič je bio u selu Velika Hoča, dok je metoh Pećke Patrijaršije bio u Orahovcu. Vinograde srpskog plemstva su obrađivali kmetovi uz naturalnu rentu, odnosno desetak u vinu koji se zvao “čabrina”.  U Studeničkoj povelji (XII vek) je zapisano da je Stefan Nemanja (1168-1196), rodonačelnik srpske vladarske dinastije Nemanjića, manastiru Studenici darovao okolna vinogradarska sela. Pri kraju svoje vladavine, Stefan Nemanja je i manastiru Hilandar na Svetoj Gori darivao vinograde u Velikoj Hoči, čuvenom vinarskom selu u Metohiji. Istorijski izvori takođe beleže da je Stefan Nemanja 1189.godine u Nišu dočekao  sa vinom i medovinom (“vino et medone”) nemačkog cara Fridriha I Barbarosu i njegove krstaše.

Svi srpski vladari su vinogradima poklanjali veliku pažnju i na taj način stvorili temelje današnjih vinskih rejona. U Povelji Stefana Prvovenčanog (1198-1228), zabranjuje se dodavanje vode proizvedenom vinu. Kasnije u srednjem veku, kralj Milutin (1282-1321) je unapređivao vinograde na Kosovu i Metohiji. Ostalo je zabeleženo da se u vreme cara Dušana Silnog (1331-1355) vino transportovalo “vinovodom” dužine 25km do podruma u Svrčinu i Ribniku. Car Dušan je doneo i zakone koji su davali prve obrise zaštite geografskog porekla i kvaliteta vina U Povelji se nabrajaju brojna mesta na Kosovu i Metohiji, poput Carske vinarije i Gornje i Donje Hoče.  Despot Đurđe Branković (1427-1456) je doprineo razvoju vinograda u okolini Smedereva,a knez Lazar (1385-1389) je zaslužan za stvaranje vinogradarske regije u Župi.

XVI – XIX VEK

Nakon dolaska Turaka na ove prostore, proizvodnja vina postepeno gubi svoj značaj, jer islamska vera zabranjuje konzumiranje alkohola. U turskoj vojsci su postojali posebni odredi konjanika “akindžije” koji su uništavali vinograde. Grožđe se koristi uglavnom za jelo, tako da su u to vreme stigle u Srbiju stone sorte za jelo: drenkovi, afus ali, ćilibarka. Treba pomenuti da su Turci takođe zaslužni što je u Srbiju stigla šljiva, koju danas smatramo nacionalnim voćem po kom je Srbija prepoznatljiva. Nakon 1389.godine, srpsko stanovništvo počinje sve više da se seli na sever, kako bi se sklonili od Turaka. Srpski narod, sveštenstvo, monasi i pojedino plemstvo su se nastanili u Sremu i tu su ubzo osnovali svoje manastire, podigli imanja i vinograde. Takođe su sa sobom doneli bogato iskustvo u uzgoju vinove loze i proizvodnji vina. Sa njima je počelo da cveta vinogradarstvo severno od Dunava i Save – u banatskom i sremskom rejonu. Oni su takođe zaslužni i za promenu u izboru sorti grožđa. Tako, na primer, umesto do tada gajenih belih sorti grožđa na Fruškoj gori, srpsko stanovništvo sa juga je donelo i kulturu gajenja crnih sorti grožđa, koje su ubrzo počele da dominiraju.

Karlovačkim mirom 1699.godine i ulaskom Srema i Banata u sastav Habzburške monarhije, dolazi do naglog povećanja površina pod vinogradima u Sremu. Vino je u ovom periodu igralo značajnu ulogu i u politici, jer su karlovački mitropoliti često prilikom zvaničnih poseta Beču poklanjali “uz diškreciju” burad bermeta i ausbruha uticajnim ljudima Habzburpke monarhije kako bi ostvarili privilegije za srpsko stanovništvo.

Za vreme vladavine Marije Terezije, južni Banat je kolonizovan i među doseljenim stanovništvom su najbrojniji bili Srbi iz južnih krajeva koji su pobegli od Turaka i Nemci. Veruje se da su Nemci sa sobom doneli u Banat sortu rizling. Vremenom je vršačko vinogorje postalo najrodnije ne samo u Ugarskoj, već u čitavoj Evropi. Prema registru, 1875.godine u Vršcu je proizvedeno 56 miliona litara vina.

Zlatno doba vršačkog vinogorja je zaustavila filoksera. Prvi usamljeni slučaj filoksere je otkriven 1880.godine, ali pošto je to bila dobra godina u berbi, niko nije pridavao naročitu pažnju upozorenjima profesora Jozef Vajdlera. U narednih nekoliko godina, kao i u ostalim vinogradarskim regionima Evrope, filoksera je nanela ogromne štete vinogradima. Površine pod vinovom lozom u banatskom rejonu su se smanjile sa 7.500 hektara na 2.500 hektara. Lokalno stanovništvo je na razne načine pokušavalo da se izbori sa filokserom. Ideje su varirale od plavljenja vinograda do ubrizgavanja sumpor-ugljenika specijalnim mašinama u zemljište oko čokota.

Na osnovu saznanja koja su došla iz Francuske, već 1882. godine posađene su u Vršcu prve sadnice loze kalemljene na američku podlogu. Filoksera je konačno pobeđena, ali je ipak ona ostavila duboke posledice na površine pod vinogradima i navike vinogradara. Nakon bolnih iskustava sa filokserom, vinogradari se trude da što više osavremene proizvodnju grožđa i vina.

Što se tiče sremskih vinograda, u njima se filoksera pojavila prvi put 1881.godine, i do 1890.godine svi stari fruškogorski vinogradi su bili uništeni. Obnova vinograda je trajala oko 30 godina, a sa proizvodnje pretežno crnih sorti grožđa, opet se prešlo na bele sorte. Najzastupljenije sorte su postale crvena i bela slankamenka, italijanski i rajnski rizling, crvena dinka (ružica), šasla, frankovka. Ako su bermet i ausbruh bili najpoznatija vina Sremskih Karlovaca u 18. i 19. veku, onda će u 20.veku to postati italijanski rizling.

I prva srpska enciklopedija o vinu datira iz 18. veka, tačnije iz 1783. godine. Nju je napisao Zaharije Orfelin i objavio pod naslovom “Iskusni podrumar” u Beču. Knjiga je sabrala u to vreme sve što se znalo o pravljenju fruškogorskih vina, kao i francuskih, italijanskih i nemačkih. U receptima “travnih vina”, Orfelin je opisao i kako nastaje čuveni bermet iz Sremskih Karlovaca.

1816.godine, Prokopije Bolić, arhimandrit manastira Rakovac, je sabrao svoja lična iskustva iz manastirskih vinograda i podruma i zajedno sa prevodom na srpski jezik dela francuskog naučnika Žana Antoana Kloda d Šaptala objavio u Budimu 1816.godine u knjizi “Soveršen vinodelac”. Ta knjiga je dragocena jer je Bolić opisao 35 sorti koje su tada gajene na Fruškoj gori, pri čemu je za svaku sortu definisao njeno narodno ime, dao botanički opis i privredno-tehničke osobine. Iz te knjige vidimo da su se više gajile bele sorte grožđa, a naročito smederevka ili mađaruša.

XX VEK

Nakon najezde filoksere, obnova vinogorja je bila brza i efikasna, ponajviše zahvaljujući pomoći države i osnivanju loznih rasadnika u Smederevu (1882.god), Bukovu (1886.god), Jagodini (1889.god) i Aleksandrovcu (1891.god) koji su obogatili vinogorje novim sortama na otpornim podlogama. Uporedo sa rasadnicima, pojavljuju se i vinogradarsko-vinarske zadruge poput Venčačke vinogradarske zadruge osnovane 1903. godine u selu Banja kod Aranđelovca. Potom je usledilo osnivanje i Smederevske vinogradarske zadruge 1909. godine, Jovačke vinogradarske zadruge 1908. godine, Knjaževačke vinarsko-zemljoradničke zadruge 1927. godine i Negotinske vinogradarske zadruge 1929. godine. Period obnove je bio zaustavljen jedino od 1912. do 1918. godine zbog ratova.

U toku Drugog svetskog rata, vinogradi su pretrpeli znatna oštećenja obzirom da u ratnim vremenima nisu postojali uslovi da se oni neguju i obrađuju na odgovarajući način. Nedostatak muške radne snage i sredstava za suzbijanje loznih bolesti su bili glavni problemi u vinogradima u to vreme.

Po završetku Drugog svetskog rata, obnova zemlje je postala prioritet. Nažalost, to nije uključivalo i obnovu vinograda. Sa razvojem industrije, počelo je i postepeno preseljenje seoskog stanovništva u gradove gde su dobijali posao u fabrikama i industrijskim pogonima. U tom periodu, proizvodnja vina se odvija u velikim vinarijama koje osniva Vlada Narodne Republike Srbije. 1950. godine je osnovan Navip na osnovama vinskog podruma Bruna Mozera u Zemunu. Ubrzo potom, 1955. godine je formiran Rubin u Kruševcu,a Vinožupa 1957. godine u Aleksandrovcu. Što se tiče individualnih proizvođača, dolazi do nacionalizacije i konfiskacije. Zemlja je oduzimana i manastirima. Individualni proizvođači su bili u izuzetno teškoj situaciji zbog nemogućnosti plasmana i direktne prodaje vina.  1970. godine donet je Zakon kojim je vinogradarima bilo potpuno zabranjeno da proizvode vino. Na taj način, vinogradari su mogli samo prodavati svoje grožđe velikim industrijskim vinarijama ili ilegalno prodavati vino komšijama i rodbini. Ovakvim zakonom, velike vinarije su stekle monopol na tržištu, a same su diktirale otkupnu cenu grožđa i time dovodile vinogradare u težak položaj. To je dovelo do krčenja vinograda i prelaska na rentabilnije poljoprivredne kulture.

Jugoslavija je u to vreme sledila politiku kvantiteta,a ne kvaliteta. Jugoslavija je tako postala i peti izvoznik rinfuznog vina u svetu. Tih godina se šire vinogradi sa internacionalnim sortama grožđa, a od domaćih se sade uglavnom smederevka i italijanski rizling. Osnivanjem Instituta za vinogradarstvo i vinarstvo 1974. godine počeo je rad na stvaranju novih sorti vinove loze. Dr Dragoslav Milisavljević je svoj rad krunisao 1971. godine kada su zvanično priznate tri sorte: neoplanta, sirmijum i župljanka. Deset godina kasnije, dr Milisavljević zajedno sa kolegama Simom Lazićem i Vladimirom Kovačom je stvorio sorte rumenku, probus, silu, novu dinku.

 U poslednjoj deceniji dvadesetog veka, počinje renesansa srpskog vinarstva. Mali privatni podrumi donose revoluciju kada je u pitanju nova tehnologija u vinogradima i u podrumu. Osnovni prioritet malih privatnih vinarija su izbor sorti, podizanje i negovanje vinograda sa klonski selekcionisanim i sertifikovanim sadnim materijalom. Uvodi se čitav niz sorti koje do tada nisu gajene komercijalno na teritoriji Srbije: tempraniljo, marselan, peti verdo, itd. U prvih dvadeset godina, država sistemski podržava podizanje modernih zasada pod internacionalnim sortama vinove loze, među kojima su najzastupljenije kaberne sovinjon, merlo, šardone, sovinjon blan. Takođe, popularnost vina među potrošačima raste. U poslednjoj deceniji dvadesetog veka, prosečna godišnja potrošnja vina po glavi stanovnika iznosi 4 litra.

XXI VEK

Srpsko vinarstvo u dvadeset prvom veku nastavlja svoj razvoj. Površine pod vinogradima se dalje šire i već nakon 15 godina su dostigle površinu od 25.000 hektara. Prosečna godišnja potrošnja vina po glavi stanovnika je dostigla 13 litara. Takođe, autohtone sorte vinove loze dobijaju na značaju pa rastu površine vinograda sa prokupcem, grašcem, začinkom, tamjanikom, sedušom, furmintom. Počev od 2016. godine, proslavlja se međunarodni Dan prokupca svakog 14. oktobra, što je doprinelo promociji prokupca kao lokalne sorte.