Uzimajući u obzir činjenicu da je većina vinograda iz kojih potiče grožđe za vina koja se danas mogu naći na vinskom tržištu Srbije posađena posle 90-tih godina dvadesetog veka, postavlja se pitanje da li je onda kod nas moguće sresti etiketu koja bi na sebi sadržala i oznaku "vino iz starih vinograda". U Francuskoj, takva vina nose oznaku "Vieilles Vignes", u Nemačkoj "Alte Reben", u Portugalu "Vinhas Velhas"... Uprkos raširenom, a pogrešnom verovanju, ovakva oznaka sama po sebi ne ukazuje na poseban kvalitet, već više služi kao odrednica koja ističe naročit karakter vina. U svom prirodnom ciklusu, vinova loza može da živi i više od 150 godina, ali u praksi se to ne dešava često. Smatra se da loza dostiže svoj proizvodni maksimum nakon 15-30 godina života, a nakon tog perioda, prinos grožđa po čokotu počinje znatno da opada, tako da se zbog ekonomske isplativosti većina vinogradara opredeljuje da iskrči stare vinograde ili ih obnovi, podmladi... Sa druge strane, ne može da se zanemari činjenica da uz manji prinos ide i bolji kvalitet grožđa, te veća koncentracija aromatičnih i drugih materija u grožđu - što može, ali i ne mora da posledično utiče na kvalitet. Termin starih vinograda nije precizno desinisan i razlikuje se od države do države. Zbog drugačijih pravila i tradicije u različitim regionima, nisu svuda jednake odredbe koliko godina bi trebalo da ima vinova loza da bi zaslužila da njena starost bude naročito istaknuta na etiketi kao pokazatelj karaktera vina. Na sve to, u nekim slučajevima, termin "stara loza" može označavati i vinograd u kom je veliki broj sorti posađen zajedno, kao što je to u prošlosti bilo uobičajeno na Mediteranu, bez ukazivanja na starost vinograda. Da zbrka bude veća, u zemljama Novog sveta, loze se već sa 20 godina smatraju starim, dok je u tradicionalnim vinskim zemljama Starog sveta taj prag na 30, odnosno 50 godina života vinograda. Od januara ove godine, u Srbiji se primenjuje propis da natpis "vino iz starih vinograda" na etiketi može da stoji samo ako grožđe potiče sa čokota koji su stari bar 40 godina. Iako su ta vina na tržištu cenjenija, a starost vinograda često se ističe tokom promovisanja određenih vinskih brendova, loza ipak ne može večno da živi i rađa, pa su prastari vinogradi i čokoti više kuriozitet i turistička atrakcija nego realna sirovinska baza za proizvodnju vina. Ovde dolazimo i do fenomena veoma starih vinovih loza i pitanja: koja je od njih najstarija na svetu? Zvanično, u Ginisovu knjigu rekorda je kao najstarija na svetu upisana vinova loza koja ima i svoje ime: Stara Trta iz našeg neposrednog komšiluka, Slovenije. Slovenački stručnjaci, kao i genetičari iz Pariza potvrdili su autentičnost Stare Trte, čija starost je procenjena na više od 400 godina. Ovaj primerak autohtone slovenačke sorte žametovke raste uz fasadu jedne kuće u Mariboru i zabeležen je na slikama i gravurama Maribora iz 1657. i 1681. godine, koje se danas čuvaju u Muzeju Štajerske u Gracu. Slovenci su od Stare Trte napravili pravu atrakciju i mamac za turiste, a opština Maribor često poklanja kalemove ove loze kao simbol prijateljstva i dugovečnosti. Tako su i tri grada u Srbiji dobila na poklon kalemove Stare Trte da ih posade i kroz njih neguju duh prijateljstva i saradnje sa Slovencima. Ta tri grada su Kruševac, Kraljevo i Niš. Kalem Stare Trte u Nišu posađen je 2012. godine u porti Crkve Svetog Pantelejmona i Nišlije zaista lepo brinu o njemu, tako da su ove godine pristigli i prvi plodovi sa ove loze.

U Francuskoj i drugim državama sa razvijenom vinskom kulturom stari primerci vinove loze zaštićeni su kao prirodno dobro i kulturno blago. Vinogradi u mestu Sarragachies na jugozapadu Francuske posađeni su 1820. godine i uspeli su da prežive filokseru, a danas se nalaze pod zaštitom države. U dolini Loare, vinarija Domaine Henri Marionnet pravi vino od grožđa iz vinograda koji je posađen 1850. godine. Zajednička odlika starih vinograda koji su preživeli period filoksere u Evropi tokom druge polovine devetnaestog veka jeste da su u najvećem broju slučajeva posađeni na peskovitom tlu. Turistički radnici su uspeli da prepoznaju atraktivnost starih čokota i vinograda, tako da su vrlo često one sastavni deo turističkih programa i obilazaka. U našem okruženju, to su najpre shvatili i počeli da koriste u turističke svrhe organizatori vinskih tura na Hvaru. Na lokalitetu Draganjač, u gornjem delu parcele, nalazi se dvadesetak čokota za koje je dokazano da su stari više od 150 godina. Ti čokoti posađeni su 1860. godine, a preživeli su period filoksere zahvaljujući tome što su posađeni na pesku, a Hvarani se danas ponose činjenicom da se na njihovom ostrvu nalaze najstariji primerci plavca malog. Vlasnik ove parcele je Ivo Šurjak i od grožđa iz tog vinograda se danas pravi domaće vino za potrebe porodice.

U Srbiji ima nekoliko vinarija koje u svom vlasništvu imaju zasade starih vinograda. Jedan od njih je Podrum Maurer iz Hajdukova, po mnogo čemu specifičan i drugačiji od ostalih vinarija u Srbiji. Vlasnik Oskar Maurer, prema sopstvenim rečima, okrenut je proizvodnji organskih vina, pa je na ovogodišnjem RAW festivalu organskih i biodinamičkih vina u Londonu intrigirao i posetioce i vinske eksperte kako samom činjenicom da se iz Srbije pojavljuje vinarija posvećena organskoj proizvodnji, tako i jedinstvenom simbiozom malih parcela starih vinograda i neobičnih sorti grožđa koje Maurer na svom posedu čuva od nestajanja. Vina proizvodi u malim serijama, a na nekim Maurerovim etiketama nalaze se i godine starosti vinograda iz kog je grožđe. Podrum Maurer prepoznatljiv je po vinima od kadarke sa više parcela od kojih je najznačajnija ona iz 1880. godine, koja ujedno predstavlja i najstariji vinograd kadarke na svetu, te parcele na kojima je ova sorta posađena 1912. i 1925. godine. Podrum Maurer jedinstven je i po tome što se jedino kod njih u Srbiji u vinogradu može sresti sorta sremska zelenika, i to sa parcele iz 1909. godine. Ti vinogradi podignuti su na sloju peska prosečne debljine 20-50cm ispod kog se nalazi žuti les. Do sada je Oskar Maurer odradio 20 berbi sa ovih parcela, tako da je mogao u praksi da uporedi vina od grožđa iz starih, sa onima koja su dobijena iz mladih vinograda i zasada. Bez ikakvog dvoumljenja, njegov izbor su uvek vina iz starih vinograda. U Župi, vinarija Budimir takođe pravi neka svoja vina od grožđa iz starih vinograda i možemo ih smatrati čuvarima starih župskih loza i čokota. U blizini manastira Drenča iz XIV veka, na brdu Gubovac, nalazi se vinograd koji se smatra najstarijim vinogradom prokupca u Župi, u kome se starost čokota procenjuje od 70 do 130 godina. Vino Sub-Rosa 2006 (60% prokupac, 40% kaberne sovinjon) koje je na međunarodnim vinskim manifestacijama otvorilo vrata našem prokupcu i pomoglo mu da stekne ugled kakav zaslužuje i izvan granica Srbije, pravi se od grožđa iz tog vinograda. U narednom periodu, iz vinarije Budimir i jedno posebno vino u ograničenoj seriji: čisti prokupac single vineyard sa poteza Gubovac iz berbe 2009. Kako običaji u Župi nalažu da se prilikom rođenja muškog deteta posadi vinograd o kom će se dete brinuti kada odraste, na dan rođenja deda Bude - iskusnog vinara koji je i rodonačelnik i svojevrsni simbol vinarije Budimir, posađena je mala parcela tamjanike u neposrednoj blizini porodične kuće. Danas je to još jedna istorijska parcela kojom upravljaju iz ove vinarije, a koja simboliše tradiciju gajenja grožđa u ovoj vinarskoj porodici. To je ujedno i matični vinograd iz kog su uzeti kalemovi za još nekoliko hektara sa zasadima tamjanike u vlasništvu vinarije Budimir.

Osim u privatnim vinogradima, u Srbiji se tokom istorije vinova loza često gajila i u manastirima. Nažalost, do današnjeg dana nije urađena nikakva studija koja bi utvrdila gde se sve nalaze primerci starih loza i odredila njihova starost. Stoga se vrlo često dešava da u usmenim predanjima starost neke vinove loze dostiže neverovatne cifre, a bez ikakve naučne potvrde ili materijalnih dokaza. Svakako najpoznatiji primerak vinove loze u srpskim pravoslavnim manastirima je Loza Svetog Simeona u manastiru Hilandar na Svetoj Gori. Vernici smatraju da je ovaj primerak loze star više od 800 godina i da je blagorodna loza iznikla na mestu gde je Sveti Simeon bio sahranjen. Danas se ovoj lozi koja još uvek rađa pripisuju čudotvorna svojstva u lečenju neplodnosti, a jedan zapis iz 16. veka svedoči da je tadašnji solunski paša u znak zahvalnosti manastiru Hilandar poklonio veliko imanje jer je zahvaljujući ovoj lozi dobio naslednika. Svakako bi bilo interesantno prepustiti naučnicima da potvrde ili opovrgnu priču o starosti ove loze. U svakom slučaju, ukoliko se predanje ispostavi tačnim, nema sumnje da bi kao senzacija odjeknula vest da je u jednom srpskom manastiru pronađena loza koja je duplo starija od Stare Trte. Kad se priča o manastirima, ne može se zaobići ni jedan od sigurno najnepristupačnijih u Srbiji - manastir Uvac u okolini Priboja. Istorija beleži da je manastir podignut u XII-XIII veku, ali je porušen 1691. godine i od tada je 300 godina proveo u ruševinama, sve do 1998. godine kada je rekonstruisan. U periodu do XVII veka, ovaj manastir bio je redovna usputna tačka za brojne putopisce, hodočasnike i visoke crkvene velikodostojnike, tako da su ostali brojni zapisi u kojima se opisuje život u manastiru. Još iz tog vremena ostali su zapisi da su se oko manastira nalazili vinogradi, što može zvučati prilično iznenađujuće obzirom da danas ovaj deo zapadne Srbije nema tradiciju uzgoja vinove loze i proizvodnje vina. Međutim, očigledno je da u ovom slučaju dolazi do izražaja lokalna mikroklima, jer se ovaj manastir nalazi u župi u koju sa Mediterana dopiru toplije vazdušne struje, pa zbog toga ovaj kraj zimi nema puno snega i velikih mrazeva. U porti manastira Uvac pored nedavno zasađenih primeraka loze nalazi se i stara loza koja više ne rađa, a koja je otkrivena 1998. godine kada su započeli radovi na obnovi zdanja. Iako se monasi pri određivanju starosti ove loze koriste pisanim izvorima iz 1524. godine, ipak bi moderne naučne metode i istraživanja sa većom sigurnošću utvrdili njenu stvarnu starost.

Stare loze i vinogradi Srbije za svakog naučnika su pravi izazov, jer tek treba prikupiti informacije i egzaktnim naučnim metodama utvrditi starost čokota. Do sada kod nas nisu vršeni nikakvi značajniji radovi na zaštiti i očuvanju starih loza i vinograda, već je njihova sudbina najčešće zavisila od budućih namera vlasnika i svesti o njihovom značaju. Koliko je u prošlosti vinova loza smatrana korisnom biljkom kazuje i činjenica da je nekada ispred skoro svake kuće u dvorištu rasla loza i to ne samo u seoskim domaćinstvima, već vrlo često i u gradovima. Zamislite samo primerak vinove loze koji duže od 130 godina prkosi zubu vremena i to sa svih strana okružen betonom i asfaltom. U dvorištu jedne kuće u Gospodskoj ulici u Zemunu nalazi se čokot vinove loze, hibrid koji je u to vreme bio široko rasprostranjen na prostoru centralne Evrope, a koji raste tik uz fasadu jedne kuće iz austrougarskog vremena. Zavod za zaštitu prirode, kao stručna ustanova koja se bavi zaštitom i unapređenjem prirodne baštine Srbije i koja vodi nacionalni Registar zaštićenih prirodnih dobara, započeo je izradu elaborata kako bi ova loza ušla u nacionalni sistem zaštite. Time je stvoren prostor da se u budućnosti i drugi primerci starih loza i vinograda u Srbiji zaštite i steknu status nacionalnog prirodnog i kulturnog dobra, što oni svakako i jesu. autor teksta: Tomislav Ivanović Tekst je objavljen u specijalizovanom magazinu za vinsku i gastro kulturu VINO & FINO, broj 9, oktobar-novembar 2013 http://issuu.com/vinoifino/docs/vinofino_br9_online      

NAZAD NA KATEGORIJU